WIGILIA ŚWIĘTA BOŻEGO NARODZENIA

24 Grudnia

Geneza

Wigilia jest ostatnim dniem Adwentu i ostatnią nocą przed Narodzeniem Jezusa Chrystusa. Nazwa wigilia pochodzi od łacińskiego słowa "vigilia" i znaczy "czuwanie, czuwanie nocne". W tym przypadku oznacza to: "nocne religijne świętowanie". Natomiast łaciński czasownik "vigilo" znaczy: "nie spać, spędzać noc na czuwaniu, być troskliwym, pilnować".

Od początków chrześcijaństwa wigiliami rozpoczynano obchody ważnych świąt. Przygotowanie trwa od godziny trzeciej po południu do wieczora i obejmuje przyrządzenie potraw, odprawienie przypisanych modlitw i ceremonii rytualnych. A wszystko po to, by nie naruszać święta z następnego dnia. Tego dnia obowiązuje post, a wierni oczekują święta czuwając całą noc na modlitwie.

Uroczyste obchody Wigilii Bożego Narodzenia jest w Polsce obecne od samego początku. Przez wieki nabrała ona unikalnego i nigdzie nie spotykanego rodzinnego i patryjotycznego charakteru. Jak pisała Z. Kossak: "Polska przeżywa głęboko radość nocy betlejemnskiej, łącząc po swojemu stare wierzenia z nowymi. Wilia, wieczerza o charakterze sakramentalnym, jest tak mocno związana z nami uczuciowo, że w oczach wielu Polaków przesłania właściwe święto. Staje się treścią zamiast bycia wstępem."

Post ścisły

Przez cały dzień zachowuje się ścisły post ilościowy i jakościowy.

Post jakościowy oznacza, że należy się wstrzymać od sporzywania pokarmów mięsnych, tłuszczów zwierzęcych i nabiału. Ta forma postu obowiązuje do północy.

Post ilościowy oznacza, że przez cały dzień nie sporzywa się żadnego posiłku. W niektórych regionach Polski dopuszcza się skosztowanie śledzi w oleju lub occie. Post ten obowiązuje do zachodu słońa. Dlatego dopiero wtedy sporzywa się kolację. Ale potrawy podawane podczas tej wieczerzy są postne, bo nadal obowiązuje post jakościowy.

Staropolska jodełka

Jodełka to jedna z najdawniejszych i powszechnie występująca w Polsce ozdoba świąt Bożego Narodzenia. (Dziś zastąpiona przez znacznie młodszą choinkę).

Jodełka, zwana rozmaicie w różnych regionach Polski: jutką, jeglejką, sadem, wiechą lub podłaźniczką, to zawieszony u sufitu ścięty wierzchołek jodły lub świerku, przybrany ręcznie wykonanymi ozdobami lub owocami.

A oto jak pisał o niej Oskar Kolberg: "Niektórzy, osobliwie po dworach i miastach ubierają sad, wieszając u sufitu wierzchołki osiny zdobne w jabłka, orzechy, gruszki, pierniki, już to dla czeladzi, już to dla dzieci. Wisi to u powały i dopiero w dzień św. Szczepana przysmaki te obrywają."

Stroiki

Nieodzownym elementem wystroju świątecznego są stroiki z gałązek z drzewa iglastego. Stroiki stawia się na stole lub zawiesza na ścianie.

Gałązkami iglastymi ozdabia się również obrazy świętych i krzyże.

Choinka

Zwyczaj przyozdabiania drzewka świerku lub jodły, zwanego choinką, dotarł do Polski z Zachodu dopiero w XIX w. Z czasem zastąpiło ono podłaźniczkę.

Na choince umieszcza się rajskie jabłuszka, orzechy malowane na srebrno lub złoto, pierniki (np. mikołajkowe), ozdoby wykonane ze słomy, koralików, piórek, bibułek czy wydmuszek. Drzewko opasują długie, kolorowe łańcuchy z bibuły i kolorowe lampki, a na szczycie umieszcza się gwiazdę symbolizującą Gwiazdę Betlejemską.

Szopka

Przed choinką stawia się szopkę bożonarodzeniową. Za twórcę szopki uchodzi św. Franciszek z Asyżu, który jako pierwszy wprowadził zwyczaj inscenizacji wydarzeń Bożego Narodzenia za pomocą figurek ludzi i zwierząt.

Tradycyjna szopka polska zbudowana jest z nieruchomej stajenki, i przylegającej do niej dwóch przysadzistych wież. Często szopka zawiera elementy ruchome, przesuwające się postacie świętych lub królów, wędrujące od jednej wieży do drugiej.

Snopy zbóż

Jezus Chrystus urodził się w Betlejem, którą to nazwę tłumaczy się jako "dom chleba". By nasz dom przypomnał Betlejem, tuż przed wieczerzą wigilijną do pokoju jadalnego wnosi się cztery snopy niemłóconego zboża: żyta, owsa, pszenicy i jęczmienia. Snopy rozstawia się w czterech kątach izby.

W różnych regionach Polski, zwyczaj ten przybiera odmienne formy. Można spotkać się z rozpościeraniem jednego snopka słomy na podłodze i stawianiem drugiego w rogu pokoju. Gdzie indziej w rogu izby stawia się wazon z wiązką kłosów różnych zbóż.

Zboża te wynosi się dopiero w dniu św. Szczepana. Ze słomy robi się powrósła i okręca się nimi drzewka w sadzie, by lepiej rodziły.

Jemioła

Nad wejściem do domu umieszcza się jemiołę - symbol dobrobytu i szczęścia. Jemiołę należy strącić z drzewa obuchem siekiery, a na dole ktoś powinien ją schwycić, nie może bowiem dotknąć ziemi.

Stół wigilijny

  • Sianko
  • Jezus Chrystus narodził się w stajence, pomieszczeniu dla zwierząt hodowlanych. Fakt ten upamiętnia się poprzez przyniesienie do domu siana, które rozkłada się na stole pod obrusem.

  • Biały obróz
  • Stół wigilijny nakrywa się białym obrusem, dla pokreślenia uroczystego i wyjątkowego charakteru wieczerzy. Obróz stroi się zielonym igliwiem, a na stole stawia się świece.

  • Opłatek
  • Na stole w centralnym miejscu umieszcza się opłatek wigilijny na sianie.

    Opłatek jest pozostałością zwyczaju, znanego od samego początku chrześcijaństwa, rozdawania eulogii. Eulogia to chleb ofiarny poświęcany po Mszy św. i rozdawany tym, którzy nie przyjmowali Komunii św. lub nie mogli uczestniczyć we Mszy św.

    Dlatego też zwyczajowo wypkiekiem opłatków, ich poświęcaniem i rozsyłaniem do parafian zajmuje się proboszcz parafii.

  • Wolne nakrycie
  • Na stole ustawia się o jedno nakrycie więcej niż jest domowników, które pozostaje wolne przez cały wieczór.

    To wolne miejsce przy stole przypomina nam naszych bliskich, którzy nie mogą tych świąt spędzić razem z nami. Jest ono również symbolem żywej pamięci o tych spośród nas, którzy już odeszli do Pana.

    Wyraża ono także naszą gotowość, do przyjęcia bliźniego w potrzebie. Gdyby tego wieczoru zapukał ktoś do naszych drzwi, należy go przyjąć i ugość jak własnego brata.

Wieczerza wigilijna

  • Prowadzący obrzędy
  • Obrzędom wieczerzy wigilijnej przwodniczy ojciec - głowa rodziny, lub z innych słusznych względnów senior rodziny albo osoba duchowna.

  • Pierwsza gwiazdka
  • Do wieczerzy wigilijnej zasiada się po ukazaniu się pierwszej gwiazdki na niebie. Zwyczaj ten przypomina nam Gwiazdę Betlejemską, która prowadziła mędrców ze Wschodu do Dzieciątka Jezus.

    W "Encyklopedii kościelnej" ks. M. Nowodworskiego znajdziemy taki oto fragment: "Gdzie przestrzegają starych zwyczajów, rozpoczynają wigilię z ukazaniem się pierwszej gwiazdy na niebie; na Rusi Czerwonej jedzą wilię albo po zachodzie słońca lub też później, ale zawsze przed dziesiątą wieczór, na pamiątkę Narodzenia Pańskiego o północy"

  • Pogodzenie się zwaśnionych
  • Przed rozpoczęciem obrzędów wigilijnych osoby zwaśnione, pokłucone powinny się wzajemnie przeprosić i pogodzić.

  • Ewanagelia
  • Obrzędy rozpoczynamy od odczytania fragmentu Ewangelii wg. św. Łukasza, rozdział 2, wersety od 1 do 14 zawierające opis Nardzenia Jezusa Chrystusa.

    Słowa Ewangelii zwyczajowo czyta najmłodszy chłopiec w rodzienie umiejący czytać. Jeśli pośród zgromadzonych jest ksiądz lub zakonnik, to on powienien odczytać Ewangelię.

  • Świeca wigilijna
  • Następnie zapalamy świecę wigiliją i stawiamy ją w oknie, zapraszając do naszej rodziny wszystkich wędrowców i osoby samotne.

    Stawianie świecy w oknie spopularyzował św. Jan Paweł II. Sam zwyczaj narodził się w Holandii, gdzie w wieczór wigilijny przed wejściem do domu stawiany jest kolorowy lampion wskazujący drogę Najświętszej Maryji Pannie i św. Józefowi, by Dzieciątko Jezus narodziło się w domu gospodarzy.

  • Modlitwa
  • Wspólnie modlimy się oddajac cześć i uwielbienie dla Wcielonego Boga, dziękując Opatrzności Bożej za łaski jakie otrzymaliśmy w minionym roku, oraz prosząc o błogosławieństwa na nadchodzacy rok:

    P. Oto świastłość, która w noc dzisiejszą przyszła na ziemię, by rozporoszyć ciemności grzechu.
    W. Bogu niech będą dzięki.
    P. W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego.
    P. Zwiastuję Wam radość wielką, która będzie udziałem całego narodu: dziś w mieście Dawida narodził się wam Zbawiciel, którym jest Mesjasz Pan (Łk 2, 10-11) - takie słowa skierował Anioł do pasterzy w noc Bożego Narodzenia.
    Słowa te skierowane są również do nas wszystkich. Niech więc radość płynąca z narodzenia Pana będzie udziałem całego świata, naszego polskiego narodu, naszej rodziny, wszystkich naszych krewnych, znajomych, przyjaciół. Wszystkich ogarniamy dzisiaj myślą i sercem i prosimy Pana, by napełnił ich radością i pokojem.
    Przełamiemy się opłatkiem, który nam przypomina Ciało Chrystusa - pokarm niebieski i Jego nezgraniczną miłość do nas, a zarazem uczy nas, że mamy dzielić się z braćmi oststnim kawałkiem chleba.
    Życzymy sobie, byśmy tworzyli jedno serce i jedną duszę i jako dzieci Boże tworzyli domowy Kościół. Niech więc panuje w nim radość i pokój, o którym śpiewali Aniołowie nad grotą w dzisiejszą noc Bożego Narodzenia.
    W. Ojcze nasz...
    P. Panie, Jezu Chryste, który rodząc się jako Dziecię, uświęciłeś życie rodzinne, pozostań w naszym domu i zajmij z nami miejsce przy stole, błogosławiąc te dary, które z Twojej dobroci przygotowaliśmy na stół wigilijny. Który żyjesz i królujesz na wieki wieków.
    W. Amen.

  • Łamanie się opłatkiem
  • Łamanie się opłatkiem jest połączone ze składaniem sobie wzajemnie życzeń szczęścia i pomyślności, ale przede wszystkim obfitych łask od Nowownarodzonego Dzięciątka Jezus.

    Członkom rodziny, którzy przebywają z dala od domu, i z którymi w tym szczególnym dniu nie można się połamać, wysyła się opłatek w listach.

    Resztę opłatka pozostawia się na sianie, na stole do drugiego dnia świąt, czyli św. Szczepana.

  • Wieczerza
  • Na stół wigilijny podawane są postne potrawy. Dawniej ich liczba była różna: w chatch wiejskich było ich siedem, we dworach dziewięć, a na pańskiech stołach jedenaście. Dziś powszechnie serwuje się dwanaście.

    Poszczególne dania przygotowywane są wg lokalanych tradycji. Do najpopularniejszych od wieków należą potrawy serwowane w następującej kolejności:

    • solone śledzie, szczupak faszerowany
    • barszcz grzybowy, polewka migdałowa, zupa rybna, barszcz z uszkami,
    • sandacze z jajkami, karp smażpony z ziemniakami, szczupak z szafranem, zapiekane w śmietanie karasie, lin z kapustą,
    • gołąbki z kaszą jaglaną, pierogi z nadzieniem z grzybów, bliny gryczane z siekaniną ze śledzia,
    • kutia, kluski z miodem i makiem, strucla,
    • kompot z suszu.

    Każda z tych potraw ma swoje symboliczne znaczenie:

    • ryby - ofitość porzywienia,
    • kapusta - zdrowie,
    • grzyby - ochronę przed chorobami;
    • buraki - urodę,
    • groch i fasola - płodność,
    • przenica - pieniądze,
    • mak - pocieszenie w smutku,
    • miód - powodzenie w miłości,
    • orzechy - mądrość,
    • suszone owoce - długowieczność.

    Dlatego każdą potrawę należy skosztować, by nadchodzące dni przyniosły nam to, co one symbolizują.

    Po zakończeniu wieczerzy nie sprząta się ze stołu, aż dopiero najwcześniej po Pasterce.

Odwiedziny wołu

Spośród wszystkich zwierząt służących człowiekowi, tylko jedno było osobistym świadkiem Narodzin Pana - to wół, który reprezentował zwierzęta domowe.

Na pamiątkę tego wydarzenia, w gospodarstwach rolnych, po wieczerzy, gospodarz udaje się do obory, by podzielić się opłatkiem z dobytkiem. Do pokarmu dla zwierząt dodaje specjalny, różowy opłatek.

Upominki gwiazdkowe

Upominki gwiazdkowe są symobolem darów duchowych jakie otrzymaliśmy od Boga za sprawą Narodzenia Jezusa Chrystusa. Tak jak Bóg nas obdarował, tak i my powinniśmy obdarowywać się wzajemnie.

Upominki gwiazdkowe składa się pod choinką, tuż obok szopki. Dzieci mogą je teraz rozpakować, czyli po ukazaniu się pierwszej gwiazdki na niebie. Stąd nazwa prezentów "na gwiazdkę".

Wspólne kolędowanie

Czas oczekiwania od zakończenia wieczerzy do Pasterki wypełniamy wspólnym śpiewem staropolskich kolęd i pastorałek, zaczynając np. od:

Wśród nocnej ciszy głos się rozchodzi:
Wstańcie, pasterze, Bóg się wam rodzi!
Czym prędzej się wybierajcie,
Do Betlejem pospieszajcie
Przywitać Pana...

Pasterka

Pasterka to Msza św. odprawiana w kościołach o północy w Wigilię Narodzenia Pańskiego. Jest to zasadniczy i kulminacyjny moment świąt, w którym każdy powninien uczestniczyć.

Pasterka jest powszechnie odprawiana w całym świecie chrześcijańskim już od IV w. Tak jak przed wiekami pasterze pozchodzili się z pastwisk by zobaczyć Maryję i św. Józefa z Dzieciątkiem, tak my teraz udajemy się do kościoła by pokłonić się Zbawicielowi Świata.

Po zakończeniu Mszy św. ludzie wracjący z Pasterki wstępują "na podłazy", czyli zachodzą z życzeniami do teściów, rodziców narzeczonej, czy do bliskich. Tam zaczyna się biesiada, która może potrwać nawet do rana. Post już nie obowiązuje.

W uproszczonej formie podłazy odbywają się przed kościołem, gdzie sobie wszyscy składają życzenia.

Wracając z pasterki należy wstąpić do sadu na "Budzenie Drzew". Gospodarz obchodzi sad śpiewając kolędę, a poczym woła: "Stała się nowina, Maryja powiła Syna, witać Go nie zbudźcie, a w lato nam ródzcie."

PRZYSŁOWIA

  • "Jak w Wigilię z dachu ciecze, zima długo się przewlecze"
  • "Wigilia jasna, święty Jan ciemny, obiecują rok przyjemny"
  • "Słota w dzień Adama i Ewy, zabezpiecz od zimna cholewy"
  • "Adam i Ewa pokazują, jaki styczeń i luty po nich następują"
  • "Pogoda na Wigilię Narodzenia, do Nowego Roku się nie zmienia"
  • "Na Adama i Ewy, dobre bydłu i plewy"
  • "W dzień Adama i Ewy daruj bliźnim gniewy"
  • "Na Pasterkę po wodzie, Alleluja po lodzie"

ZOBACZ TAKŻE